16 Mayıs 2011 Pazartesi

K A Y A Ç L A R

   Yer kabuğu, Dünya oluştuktan sonra milyonlarca yıl süren değişmeler sonucu günümüzdeki halini almış ve kayaç, su, toprak gibi ana maddelerden oluşmuştur.
Bir ya da birkaç mineralin birleşmesinden meydana gelen büyük kayalara (kütlelere) kayaç denir. Yer kabuğunda bulunan kayaçların birbirinden farklı özellikler taşımasının nedeni kayaçların yapısındaki mineral çeşitlerinin farklı olmasıdır. Çevremizde görülen taşlar, kayaçlardan oluşur ve kayaçlar da mineraller gibi sınıflandırılabilir.
Jeoloji bilimi içinde kayaçları inceleyen bilim dalına petroloji denir.
Yer kabuğunda bulunan kayaçlar oluşum özellikleri bakımından üç çeşittir. Bunlar;

• Püskürük (magmatik) kayaçlar (kütleler),
• Tortul kayaçlar (kütleler),
• Başkalaşım (metamorfik) kayaçlarıdır (kütleleridir).
M A G M A T İ K      K A Y A Ç L A R
Ateş kürenin yapısında bulunan erimiş haldeki magmanın (ve yüksek basınçlı gazların) yeryüzüne çıkarak veya yer kabuğu (taş küre) içinde soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaçlara püskürük (magmatik) kayaçlar veya magmatit denir. Magmatik kayaçlar, yer kabuğunda en fazla görülen kayaçlardır ve yer kabuğunun yaklaşık olarak % 65'ini oluştururlar.
• Yer kabuğunda bulunan bütün kayaçların temelini püskürük kayaçlar oluşturur.
• Püskürük kayaçlar genelde kristal haldedirler.
• Püskürük kayaçlarda, magma aniden soğuduğu için canlı kalıntıları bulunmaz.
• Püskürük kayaçlar oluşurken magmanın soğuması ve katılaşması yer kabuğunun derinliklerinde veya yüzeye yakın yerlerde gerçekleşir.
• Magma bazen yeryüzüne kadar yükselir ve orada soğuyup katılaşır. Bu yolla meydana gelen kayaçlara volkanik kayaçlar (volkanitler) veya yüzey kayaçları (ekstrüsif kayaçlar) denir. (Bazalt, Andezit, Obsidyen).
• Magmanın soğuması bazen yerin iç kısmında, belirli bir derinlikte gerçekleşir. Bu yolla meydana gelen kayaçlara derinlik kayaçları (intrüsif kayaçlar) denir. (Bunların bir kısmı yeryüzüne yakın kısımlarda (subvolkanik kayaçlar), diğer bir kısmı ise, büyük derinliklerde oluşmuşlardır (plütonik kayaçlar = plütonikler denir). (Granit, Siyenit, Diyorit, Gabro).
• Bazalt, andezit, trakit, sünger, obsidiyen ve granit püskürük kayaç çeşitleridir.
NOT:
 1- Obsidyen, volkanlardan sıcak lavların çıkıp soğuması sonucu oluşur ve cama
benzeyip kristal yapıda değildir.
2- Granit, magmanın yavaş yavaş ve yer kabuğu tabakaları arasında katılaşması sonucu oluşur ve iri kristal yapılıdır.
3- Bazalt, trakit, sünger, magmanın yeryüzüne yarı soğumuş halde çıkıp aniden soğuması sonucu oluşur.
4- Sünger taşı, katlaşırken aniden soğuduğu için içinde gaz kabarcıkları kalır. Bu nedenle hafif bir magmatik kayaçtır.
5- Zamanla kullanımı artan doğal taşlar günümüzde özellikle inşaat, kaplama, döşeme, heykelcilik, yol yapımı, porselen ve cam sanayi (kuvars), optik sanayi ve süs eşyalarının yapımında kullanılmaktadır.
6- Taşlar (kayaçlar) bir veya birkaç mineralin bir araya gelmesiyle oluşan mineral topluluklarıdır.
• Bir kayaç tek bir mineralden oluşabilir.
Örnek : Kireçtaşı bir kayaçtır ve sadece kalsit mineralinden oluşmuştur.
• Bir kayaç bir kaç mineralin bir araya gelmesiyle de oluşabilir.
Örnek: Granit bir kayaçtır ve kuvars, feldspat, mika, opak gibi minerallerden
oluşmuştur.


GRANİT :



DİORİT :


Gri, koyu yeşil ve beyaz renklerde bulunan granit grubu bir taştır. Bünyesinde granitten başka minerallerde vardır.

GABRO :


Rengi koyu gridir. Mavimsi ve yeşilimsi renkte olabilir. Mineralojik birleşiminde her ne kadar kuvars yoksa da bazı durumlarda bulunabilir. İşlenebilir, cila tutar.

PORFİRLER :


Genellikle kırmızı ve yeşil renkli olurlar. Kaldırım taşı ve mıcır olarak kullanılırlar. Bunlarda kendi aralarında sınıflara ayrılır.


ANDEZİT :


Porfirlerin yeni zamanda oluşmuş cinsleridir. Volkanik dağlarda bulunur. İyi bir yapı taşıdır. Kesme taş halinde kullanılır. Çok az kuvars içerir. Minarolojik bakımdan andezit riyolit-bazalt arasında yer alır.

BAZALT :


Rengi koyu gri ile yeşilimsi siyah arasında değişir. Çok sert ve ağır taştır. Temellerde, yol, köprü ve rıhtım gibi yerlerde kullanılır. Püskürük kayaçlardandır. Dünyanın her tarafında bulunan ağır bir mineraldir.
              T O R T U L   K A Y A Ç L A R

Püskürük (magmatik) kayaçlar ile diğer kayaçların sıcaklık değişimi, hava (rüzgâr) ve su (yağmur) gibi çevresel faktörler sayesinde aşınması, sürüklenmesi ve çökelmesiyle oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçlar yeryüzünde en çok görülen kayaçlardır. Yer yüzeyinin yaklaşık olarak % 75'i tortul kayaçlardan oluşur. Yerkabuğunun ise % 8 kadarını oluştururlar.
Yeryüzündeki püskürük (magmatik) kayaçlar ilk oluşumundan bu yana sıcaklık değişimi, yağış ve rüzgâr gibi etkilerle küçük parçalara bölünürler. Bu küçük parçalara tortu denir. Tortular akarsular ve rüzgâr sayesinde göl, deniz ve okyanus tabanı gibi çukur yerlere taşınırlar ve burada birikirler (üst üste birikerek katılaşır). Bu olaya tortulaşma denir. Dibe çöken maddeler üst üste tabakalar oluştururlar. Tabakaların oluşumu sürdükçe alt tabaka üzerindeki ağırlık ve baskı (basınç) gittikçe artar ve alt tabaka üzerinde büyük bir baskı oluşur. Bu nedenle oluşan tabakalar üst üste dizilerek sertleşir ve tabakalı bir yapı olan tortul kayaçları oluştururlar.
• Tortul kayaç oluşumu çok uzun yıllarda gerçekleşir.
• Tortul kayaçları oluşturan tabakalar farklı zamanlarda oluşmuştur.
• Tortul kayaçlar, diğer kayaçların parçalanıp dağılmasıyla oluştuğu için belirli bir kristal şekilleri yoktur ve tabakalıdır.
• Tortul kayaçların içinde bol miktarda mineral ve fosil bulunur.
• Kireç taşı, çakıl taşı, kum, kil ve kömür maden tortul kayaç çeşitleridir.
• Tortul kayaçlar oluşum şekillerine göre; mekanik kayaçlar, kimyasal kayaçlar ve organik kayaçlar olarak üç çeşittir.

1- Mekanik (Fiziksel) Kayaçlar (Kütleler) :
Mekanik kayaçlar, su ve rüzgâr gibi dış etkenlerin kayaçları parçalayıp sürükleyerek biriktirmesi sonucu oluşur.
Çakıl, kum, kil mekanik kayaç çeşitleridir.

2- Kimyasal Kayaçlar (Kütleler) :
Kimyasal kayaçlar, akarsular ve yeraltı sularının kayaçlar arasından geçerken kayaçlardaki kimyasal maddeleri çözüp buharlaştırması ve kalan maddelerin çökelmesi sonucu oluşurlar.
Kaya tuzu, sarkıt, dikit, tüf, jips, traverten kimyasal kayaç çeşitleridir.

3- Organik Kayaçlar (Kütleler) :
Organik kayaçlar, alg (su yosunu), sünger, mercan, midye veya diğer canlıların atıklarının birikip çökelmesi sonucu oluşurlar.
Kalker (tebeşir kalkeri), tebeşir, kireç taşı, kömür ve petrol organik kayaç çeşitleridir.
KALKER :



Kalsiyum karbonattan (CaCO3) oluşur. İçinde yer alan maden oksitlerin etkisi ile değişik renkte görünür. Geçirdiği oluşum sırasında yapısında çatlak ve kırıklar oluşur. Bu kırıklara başka maden oksitler dolunca ilginç desenler görülür. Sertlik derecesi 3 olup kolay kesilip işlenir. Saf kalkerin özgül ağırlığı 2700kg/m3 tür. Çok iyi cila tutar. Yapıda moloz taşı, yönü taşı, kaplama taşı, kırılarak mıcır taşı olarak kullanılırlar.



TRAVERTEN:



Yüksek ısılı ve kalsiyum bikarbonatlı mağma suyunun yer yüzüne çıkışı sırasında karşılaştığı basınç ile oluşur. Oluşumu sırasında içinde bulunan bitki kök ve yapraklarının zamanla çürümesi sonucu boşluklar oluşur. Kalker tüfü grubundan olup gözenekleri büyüktür. Bu boşluklar kendi tozu ile yapılan dolgu malzemesi ile doldurulur. Genellikle dış mekânlarda kaplama işinde kullanılır.


 DOLAMİT :


 

Doğadaki rengi genellikle beyaz olup Mg ve CaCO3' den oluşmaktadır. Kalkerden daha sert bir taştır. Asitlerden zor etkilenir.


ALÇI TAŞI:
 
Suda daha fazla çözündüğü için yapının su ile temas eden yerlerinde kullanılmaz.Renkleri beyazımsı, sarımsı ve saydam olabilir.Jips adı verilen bu taş CaSO4 ve 2H2O 'dan oluşur. Sertlik derecesi 2’ dir. Kolay işlenebilir.


ARDUVAZ:
 
Siyah ve koyu gri renkli, sık ve homojen dokulu, içerisinde prit billurları bulunur. Parlayan bir taş olup gözeneksiz olanları yapı işlerinde kullanılır. Dona ve yüksek ısıya dayanıklıdır. İznik civarında bulunur.

KİLLİ ŞİST:

Sarı, yeşilimsi, gri, mavimsi ve siyah renklerde olur. Tabakalı, sert ve dayanıklıdır. Kaplama işlerinde kullanılır.


KONGLOMERALAR:



 
İrili ufaklı taş parçalarının tabii bir bağlayıcı ile birleştirilmesi sonucu oluşur. Kum taşının silika, kireç veya demiroksit ile yapışması sonucu oluşur. Silika ile yapışmış olanları çok dayanıklıdır. Kaba taneli olanlara konglomera, ince taneli olanlara kumlu şeyl adı verilir. Şeyller ince taneli olduklarından suyu zor geçirirler. Çimento üretiminde kullanılabilir.




                       B A Ş K A L A Ş I M  K A Y A Ç L A R I
Püskürük (magmatik) ve tortul kayaçların, basınç, sıcaklık (ısınma) ve su buharı gibi etkilerle değişime uğraması sonucu oluşan kayaçlara başkalaşım kayaçları denir.
• Başkalaşım kayaçları bazı yönlerden oluştukları kayaçlara benzer. (Bunun dışında farklı özellikleri de vardır).
• Başkalaşım kayaçları, tabakalı ve kristal yapıdadır.
• Mermer, arduaz, şist ve kuvars başkalaşım kayaç çeşitleridir.
• Mermer kalkerlerin, fillat ise killerin başkalaşımı sonucu oluşmuştur.
MERMERLER :

Normal olarak beyazdır. Fakat genellikle demir oksit, karbon ve serpantinle karışık olduğundan sarı, kahverengi ve yeşil olabilir.
İnşaat işlerinde kullanılan bazı ince taneli süs kalkerleri hakiki mermer değildir.
Örneğin: Tuz ruhu, sirke, limon suyu, mermerde kabarcıklar meydana getirir.
Mermerin tanınması bu yolla olur.
Ufak ve iri taneli kalsit veya dolomit kristallerinden oluşan bir kayaçtır. Mermerler %95 kalsit, az miktarda silis, silikat ve demir oksit gibi minerallerden oluşur. Mohs sisteminde kalsitin sertliği 3.0, dolomitin sertliği 3.5–4.0 arasındadır. Buna göre mermer orta sertliktedir. Binaların iç kısımlarında, merdiven basamaklarında, döşeme kaplamalarında, banyo ve mutfak gibi ıslak mekânlarda kullanılabilir. Bunun yanında süs eşyası ve mezar taşı yapımında kullanılır.
GNAYS :
 
Gnays'lar çekiçle vurulduğunda cm veya dm kalınlıkta levhalara yada prizmalara bölünebilirler. Ayrılma (bölünme) mika yüzeyleri boyunca orta ve iri taneli kuvars ve feldspatlardan oluşan ileri derecede değişime uğramış metamorfik kayaçtır. Tabakalı yapıya sahip olup dondan etkilenir, kaldırım taşı veya kırmataş olarak kullanılır.

 KUVARS :

Yer kabuğunda en çok bulunan minerallerden biridir.
Genellikle beyaz renkte olmakla beraber sarı, kahverengi, pembe, yeşil, mavi, siyah ve renksiz olabilir. Camsı veya yağlı gibi pırıltılıdır.
Püskürük kütlelerde bulunur. Ufalanması ve dağılmasıyla çakıl ve kumlar meydana gelir. Kireç ve çimento ile karıştırılarak harç yapımında kullanılır.
Kristal haldeki kuvars, eksenine tam dik olarak kesildiği zaman elde edilen küçük parçalar basınç etkisiyle elektrikle yüklenebilir. Bu nedenle radyo, televizyon ve radarlarda kullanılır.
                                               BAZI KAYAÇLAR

• KÜKÜRT :

Kükürt üretimi yılda toplam olarak 61.519 ton olup üretimin tamamı Isparta- Keçiborlu’da yapılmaktadır.

• LÜLETAŞI :
 
Memleketimizde lületaşı, Eskişehir ili dâhilindeki 7 işletmeden temin edilmekte ve yıllık üretim 1234 tonu aşmaktadır.

• MANGANEZ :

Yılda ortalama 45 tonu bulmaktadır. Manganez üretiminde Erzincan ve İstanbul-Silivri’deki maden ocakları önemli bir yer tutar.

• KALSİT :

Yurdumuzun her yerinde bulunur. Özellikle İzmir civarında çok saydam billurlarına rastlanır. Sertliği(3), özgül ağırlığı (2,7) dir.

• ZIMPARA TAŞI :

Başlıca zımpara işletmeleri Muğla, İzmir ve Aydın illeri dahilindedir. Yıllık üretim 35.000 tonu bulmaktadır.

• KİL ( KAOLEN) :

Yıllık üretimi yaklaşık olarak 14.300.000 ton’dur. Bu üretim İstanbul, Bilecik, Çanakkale, Eskişehir, Kütahya ve Zonguldak illerindeki ocaklardan yapılmaktadır.
   SAFİR     





AKUAMARİN



                         
FLÜORİT




SAFİR



YAKUT








YEŞİM




KEHRİBAR




ZİRKON






ELMAS